אויף א שער בלאט פון א גאר אלטן ווינעציער הגדה, שנת שס"ט לפ"ק איז געצייכנט אפאר גאר אינטרעסאנטע בילדער, און דאס אונטערשטע בילד איז פון א פארצייטישע מצה בעקעריי בימים ההם, פון וואס מען קען זיך לערנען פון דעם אויף היינטיגע צייטן, וואס הגם אז אויף שער בלעטער קען מען קיין סאך נישט בויען, אבער לגילוי מילתא קען דאס נוצן.
ווען מען באטראכט גוט די אונטערשטע בילד פון די מצה בעקעריי, זעהט מען אז דריי מענטשען זענען ממונה אויפ׳ן אויסארבייטן דעם מיירע - מיט א שטעקען, אזא סארט שטייגער ווי ס׳איז איינגעפירט אין די ארצ״י׳דיגע בעקערייען, און ווי אויך פאפע צעלעם. די דאזיגע כלי רופט מען פינען, און דער וואס באנוצט עס הייסט א פיננער.
און פארשידענע טראדיציאנאלע מקומות (קוממיות, סאטמאר ועוד בעיקר איירופע ואמעריקע) נוצט מען נישט קיין שטעקן צו פיננען, מיט'ן טעם אז אמאל פלעגט מען עס נישט נוצען.
אבער למעשה אז מען קוקט אריין אין פריערדיגע ספרים, זעהט מען אז מען האט דאס יא גענוצט אמאליגע צייטן, כ׳וועל נאר אנצייכענען אפאר מ״מ. (איך פארמאג נישט קיין אוצר החכמה, איך בין זיכער אז מען קען פון דארט טרעפן אסאך מער מ״מ, אדרבה, ווער ס׳קען מוסיף זיין איז תבוא עליו ברכה.)
דער נאמען
אין די ראשונים ווערט די כלי אנגערופן 'עמילן של עץ', ביי די גאונים האט מען עס גערופן בשם 'טשובה', 'מדליצא'. בעיקר דערמאנען עס די ראשונים בענין א מיירע וואס איז מער פון שיעור חלה, אזוי אויך איבער דער שיעור חימוץ פון א מיל וכו'. עיין בספר ים הגדול.
וויאזוי נוצט מען דאס?
צום ערשט דארף מען אנצייכענן דעם מאירי אין זיין ספר מגן אבות ברענגט ארויס זייער קלאר דער מעלות דערפון, ווי אויך דער מציאות הדברים באריכות גדול (הגם ס׳ווערט שוין געברענגט פון פריערדיגע).
און ספר האגור בשם השב"ל ומקורן מדברי תשובות הגאונים וע״ע בשו״ת הרשב"ש סימן קל"ב. ונקרא שם בערבית 'קלקאל', ועיין בשלחן גבוה אודות המנהג בשאלונקי.
פון וואס איז עס געמאכט?
אזוי אויך איז דא א שמועס אין די פוסקים אז דער כלי הפינער זאל זיין געמאכט פון אייזן, ווייל אייזן קיהלט מער אפ דעם טייג ווי האלץ, אזוי ווי מען זעהט בחוש. עיין פרמ"ג סוף סי' תנ"ו. ובספר הזכרונות מבואר שהיו מכסין אותן במתכת כדי שתהא העיסה עומדת בקרירתה, או מאבן חלקה שהוא יותר מצנן. אבל זה פשוט להם שמתכת מצונן יותר מעץ.
היינטיגע צייטן
לסיום וויל איך נאר אנצייכענען א תניא אין סוף שוע"ה איבער א שינוי אין דער אופן פון מצות, אז מען האט בשעתו אנגעהויבן זיך צו יאגן ביי די מצות, מער פון בעפאר.
יתכן אז בימי התניא זי״ע האט מען ביי חסידים אויפגעהערט נוצן אט דעם פינער, וויבאלד מען האט זיך אנגעהויבן צו יאגן, איך ווייס נישט עפעס מער קיין ראיות דערצו, אדרבה ווער ס׳קען עפעס צולייגן צי מען האט דאס אויך גענוצט די לעצטע 200 יאר, זאל מעיר זיין, ויתבררו ויתלבנו הדברים.
