אידישע ווארט פון טאג

[מיללער]

יאנקל,
יעדעס ווארט איז טייער, אין 'סייענס' איז דער חסידישער אידיש זייער נישט אויפגעארבעט צוליב דער זעלבער אורזאך וואס מיר האבן שוין פריערט געשמועסט אז יעדע זאך וואס האט אביסל מיט שטודירען נוצען מיר די אלגעמיינע(ענגלישע) טערמינען זייעדיג געוואונט דערצו פון די דאקטוירים א.ד.ג.

'נאפל' האב איך שוין טאקע יא געהערט אבער ווערט זעלטן גענוצט, אז א היימישער איד וועט זיך וועלן אויסדרוקען איידל וועט ער מן-הסתם נוצען דעם אראמישען 'טבור' דערויף.

'ברילן' און 'זויל' איז גאר גאנגבאר, ווידער 'שנאל' און 'פאדעשווע' בכלל נישט.

[יאנאש]

מיללער, איי סטראנגלי דיסעגרי (וויט רעספעקט אף קארס) נאפל איז א ווארט וואס רוב היימישע אידן וועלן וויסן וואס מען מיינט דערמיט.

[yankl36]

װען איך האָב געלײענט אַן אַנדער טעמע אין דער נײעס אָפּטײל פון "אידישװעלט", האָב איך דערמאָנט אַז איך קען ניט גוט די אידישע איבערזעצונגען פון דעם ענגלישן װערב "to fit". ס'זענען פאַראַן אַ סך באַדײטונגען פונעם ענגלישן װאָרט. דאָ, לױט װײנרײךס װערטערבוך (װאָס איז ניט אַלעמאָל פּערפעקט פאַרשטײט זיך) זענען די איבערזעצונגען.
1. טױג/טױגיק: (װען מ'רעדט פון דער פיזישער מצב פון אַ מענטש װאָס טוט אַ סך איבונגען) he's very fit.

2. פּאַסיק (װאָס מ'זאָל און װאָס מ'זאָל ניט טאָן)It's doesn't fit to act like that.

3. פּאַסן: װי קלײדער: ס'פּאַסט צו לױז, ס'פּאַסט נעט/שטילנע. It fits too tightly, to loosely.

4. קלײדן: אַ װערב װאָס מײנט אַז די קלײדער קוקן אױף גוט אױפן גוף. It fits well on him.

5. צופּאַסן/אַרײנפּאַסן: דאָס מײנט אַז אײן זאַך קען גײן אינעװײניק פון אַן אַנדער זאַך. ל'משל, "דאָס בריװ האָט ניט צוגעפּאַסט אין דעם קלײנעם קאָנװערט."
The letter didn't fit into the envelope.
6. שטימען מיט: װי די קאָלירן פון פאַרב אױף אַ װאַנט. "דאָס געלע לעמפּל שטימט ניט מיט די בלױע װענט." The yellow lamp doesn't fit (match) the blue walls.

אַ גוטן, זיסן און כּשרן שבת אײך

[קרעמער]

איך זעה נישט דא קיין 6 באדייטן, נאר 1!

1. דער מענטש 'פאסט' פאר דעם אמט
2. עס 'פאסט' נישט פאר אידישע קינדער זיך אזוי אויפצופירן
3. דער שניידער האט צוגע'פאסט' דעם רעקל אויפן קונד (קאסטומער)
4. עס 'פאסט' זיך גוט אויף אים
5. דאס בריוו האט נישט אריינגע'פאסט' אינעם קאנווערט
6. דאס געלע לעמפל פאסט אינגאנצן נישט צו די בלויע ווענט

א גוטע וואך ר' יענקל

[yankl36]

אױף הײנט אַן אינטערעסאַנט װאָרט װאָס איך האָב געלערנט פון אַן אַלטע מעשה:

זשאָנגליאָר: דאָס הײסט אײנער װאָס שפּילט אין אַ צירק. ער װאַרפט קלײנע באַלן אָדער אַנדערע אָביעקטן און כאַפּט זײ װי אַ מין קונסט.Juggler

צירק: צירקוס אױף אַ סך דיאאַלעקטן פון אידיש. צירק איז פּאָליש/רוסיש, צירקוס איז דײטש.

קלאַון/פּאַיאַץ/לץ: פאַרשידענע װערטער פאַר clown:. לץ איז אַװדאי העברעאיש, פּאַאיאַץ איז פּױליש פון פראַנצײזיש, קלאַון איז ענגליש אָבער איז געװאָרן גאַנץ אינטערנאַציאָנאַל און איז געװען באַקאַנט אױף אידיש אַפילו אײדער דער ערשטער װעלט מלחמה.

[זיידעניו]

קלאון איז גאנגבאר ביי אונז. פאיאץ האב איך קיינמאל נישט געהערט, און לץ איז לשון קודש.

צירקוס, ווערט אויכעט באנוצט "משה האט געמאכט א גאנצע צירקוס ווען ער האט נישט געוואלט אויפגעבן אויף זיין שטענדער"

זשאנגליאר, היינט נישט פאפולער ענדערש ניצט מען די ענגלישע ווארט "זשאגלער".

[קרעמער]

איך קלער אז צירקוס שטאמט פון 'צירקל' (CIRCLE), צוליב דעם וואס די ביישויער זיצן רינגס-און-ארום דעם שפילער.

[מיללער]

אונזער באקאנטער הערשל ציג רופט זיין בלאג א 'צירק געצעלט' און אויף ענגליש Circus tent איך האב נישט געוואוסט אז אויף געוויסע דיאלעקטן איז דאס א 'צירק' און נישט קיין 'צירקוס', אבער עכ"פ מען זעהט אז דאס איז אן אינטערנאציאנאלער טערמין.

א 'לץ' איז ענדערש א Comedian א 'קלאון' איז מער איינער וואס איז אממ.. איך האב נישט קיין געהעריגען דעפיניציע, איך האב שוין געזעהן שרייבן א 'וויצלער' אויף אידיש פאר א לץ, פארמאגנדיג די חכצה פון מאכען 'וויצען'.

[Monticello]

קלאַון/פּאַיאַץ/לץ: פאַרשידענע װערטער פאַר clown

נישט געוויסט קיינמאל וואס פאיאץ באדייט. דר. סאוז וועט זיין גאר בייז אויף די שרייבער פון "דער קאץ די פאיאץ" פארן פארדרייען פון THE CAT AND THE HAT.

[יידישיסט]

מיר איז באקאנט דאס ווארט "קאמיקער" פאר א "CLOWN", כאטש וואס אויך דאס ווארט איז פונעם זעלבן שורש ווי קאמעדיע. דאס איז נישט אנדערש ווי העברעאיש וואס באנוצט אויך דעם שורש פון ליצנות (קאטאוועס-טרייבעריי) אויף א קאמיקער (ליצן), בעת וואס א קאמעדיאנט הייסט א "בדרן" (אדער "קומיקן"). למעשה קען מען טאקע באנוצן דאס ווארט קאמיקער אויך פאר א וויצלער. אין מיין ווערטערבוך (יידיש-העברעאיש פון חנה רייכער) באצייכנט ער א "CLOWN" (צווישן אנדערע ווערטער) מיטן ווארט "קאמיקער-בוף".

[מיללער]

יידישיסט,
א 'וויץ' איז נישט ווען מ'שפעט אפ פון עפעס (דאס הייסט טרייבן 'קאטאוועס') און באמת אריגינעל לשה"ק איז 'ליצנות' שפעטן, נאר בדרך כלל שפעט מען אפ דורך מאכען וויצען אויף יענעמס חשבון, דערפאר ווערן די צוויי באהאנדלט אינאיינעם.

'קאמעדיע' איז א שם כללי סיי אויף וויצען און סיי אויף 'קלאון סטיל' וואס דאס וועט געווענליך זיין דורך זיך אנטאן אינטערעסאנט און מאכען פארשידענע פאקסן וכדו' אבער לאו-דוקא דורך 'וויצלען'.

ביי אונז חסידים וואלט איך געזאגט אז ש"ב ר' יאנקל מיללער דער יארמע רב איז א 'וויצלער' און ר' וועלוול גאלדשטיין דער חאצאצקער רבי איז מער א 'קלאון-סטיל' הגם ער וועט אביסל וויצלען אויך אבער געווענליך איז דאס נישט אייגנס, זיין עיקר כח איז זיין 'קלאון ווערק'.

[יאנאש]

מיללער, א געוואלדיגער צוזאמשטעל די צוויי נעמען מיט די צוויי קאטעקאריעס, איי אקדענט עגרי מאאר.

[yankl36]

װעגן "די קאַץ דער פּאַאיאַץ" ס'איז צוליב גראַמען. איך האָב געפרעגט דעם איבערזעצער װעגן דעם. "די קאַץ און די היטל" װאָלט פּשוט ניט צופּאַסן. און די קאַץ אינם מעשה איז אַװדאי אַ פּאַאיאַץ/קלאַון.

ס'דאַכט זיך מיר אַז די פאַרשידענע באַדײטונגען פון קלאַונס, לצים, און קאָמעדיאאַנטן
זענען אַ ביסל אַנדערש בײ יעדן פּלאַץ און קולטור און יעדן מין איד (און אַװדאי זײער אַנדערש אױף יעדער שפּראַך)
. אָבער ס'זענען פאַראַן אַ סך מינים קלאַונס, אַ סך מינים קאָמעדיאאַנטן און אַ פּאָר קאָמבינאַציעס צװישן די צװײ. ס'דאַכט זיך מיר אױכעט אַז אַ "בדחן" איז בײדע אַ קאָמעדיאאַנט און אַ קלאַון, אָבער זײער אַ טראַדיציאָנעלער אידישער פאָרעם פונעם קלאַון.

מײן זײדע האָט געאאַרבעט װי אַ לערניאינגל פון אַ בדחן אין די "לױאװער איסט סײד"װען ער איז געװען אַ קלײן קינד. דאָס איז געװען אין די 30ער יאָרן פאַרשטײט זיך
ס'זענען פאַראַן נעבעך ניט קײן בדחנין אין דער ניט חסדישער װעלט אין אַמעריקע (און ס'פרײט מיך זײער אַז דער פאַך לעבט נאָך בײ אײך). אפשר זאָל איך װערן אַ בדחן, ס'װאָלט ניט געװען אַזױ פיל קאָנקורענטן בײ מיר. קאָמעדיאאַנטן זענען פּאָפּולער אָבער ס'זענען פּשוט ניטקײן בדחן, ס'איז אַװדאי אַן אַנדער זאַך און דער בדחן איז זײער אַ אידישע טראַדיציע און פאַך.

[קרעמער]

אדרבה, מיר וועלן אלע גיין הערן יענקל דעם בדחן (אדער וועט איר קומען צו אונז..)

[מיללער]

יאנקל,
וואס איז דאס א 'לערנאינגל' פאר א בדחן? און וויזאוי וטו איר אינטערשיידן צווישן א 'בדחן' און א 'קאמעדיאיאנט'?

צו איר זאלו ווערן א בדחן, איך ראט אייך אז נאר אויב איר טויג דערצו......

[yankl36]

אַ לערניאינגל הײסט אײנער װאָס לערנט אַ פאַך פון אַ מײסטער. אָבער ער איז געװען מער פון אַ העלפער
װי אַ לערניאינגל


איך האָב נאָר װאָס געקוקט אױף מײן טאָגבוך פון מײן רײזע איבער װילנע און איך האָב באַמערקט אַ פּאָר װערטער װאָס איך האָב געלערנט דאָרטן װאָס איך האָב ניט פריער געװאוסט. דאָ זענען אַ פּאָר פון די אינטערעסאַנטע.

פאַרשטײט זיך אַז די אידיש אין ליטע איז אַ ביסל אַנדערש פון דער אידיש אין פאַר-דער-מלחמה-דיקער אונגאַרן און די װערטער קענען זײן אַנדערש. אָבער די דאָזיקע װערטער זענען װערטער װאָס איך מײן זענען אפשר נישט ברײט באַװאוסט הײנט צו טאָג. אפשר יאָ, אפשר נײן.

קאָלאָניזאַציע:די רערן אונטער אַ שטאָט װאָס פירן אַרױס מיסט און װאַסער.

אינסטאַלאַטאָר-אײנער װאָס לײגט אַרײן אָדער קען פאַרריכטן די רערן אין אַ הױז אָדער בנין. אַ פּלאָמבער הײנט צו טאָג.

פּאַכװע: דאָס שטיקל פלײש אינם קערפּער אונטער די אָרעמס און פּלײצעס װאָס קען שטינקן. דאָס איז רײן פּױליש אָבער ס'איז דאָס אײנציקע װאָרט װאָס איך האָב געזען אָדער געהערט. עפּעס אינטערעסאַנט: אױף דײטש מײנט "אַקסל" אַ פּאַכװע, אױף אידיש איז אַקסל אַ פּלײצע.

אום-ריח פּאַרפום: דעאָדאָראַנט

פּאַװע: זײער אַן עקזאָטישע פױגל פון אינדיע. אױכעט דער סימבאָל פון ליטעראַטור אױף אידיש (איך װײס אין גאַנצן ניט פאַרװאָס( Peacock.

אַ פּאָר אַנדערע בעל-חײם

אָדלער: דאָס פױגל פון אַמעריקע eagle

מעװע: דאָס פױגל װאָס מ'זעט בײם ברעג-ים. דאָס װאָרט עקזיסטירט אױך אױף ענגליש אָבער מ'הערט עס זײער זײער זעלטן.seagul

גריף: אַ שמוציק פױגל װאָס עסט די קערפּער פון חיות װאָס זענען נעבעך טױט.

אינדיק: װאָס אַ "טירקי" האָט געהײסן אין אײראָפּע. מענטשן האָבן געמײנט אַז אַמעריקע איז געװען אינדיע און אַז דאָס פױגל פון אינדיע זאָל הײסן די זעלביקע װי דעם לאַנד אינדיק. גײ רעכענען!

אָגער: אַ פערד װאָס איז מין-זכר. אױף ענגליש הײסט דאָס אַ "stalion"

אײזל:donkey

האָמאַר= אַ פיש װאָס אידן טאָר ניט עסן, "לאָבסטער" הײסט דאָס אין אַמעריקע.

שפּין: אַן אינסעקט װאָס שפּינט אַ נעץ צו כאַפּן זײנע קרבנות.spider

טכױער: באַקאַנט אױך װי אַ "שטינק חיה" אָדער "סקונק" אױף ענגליש.

[יאנאש]

די ווערטער וואס זענען מיר נישט באקאנט וועל איך נישט שרייבן, איצט צו די ווערטער וואס איך קאן יא.

אינסטאַלאַטאָר: ווערט באנוצט אינעם היינטיגן לעקסיקאן, אבער היינט וועט עס נישט מיינען דייקא א פלאמער נאר אן אינסטאלער פון סיי וועלכע בויען מאטריאל.

אום-ריח פּאַרפום: זעהט מיר נישט אויס צו זיין אידיש, נאר א אידיש (אום) - לשון קודש (ריח) -ענגליש (פארפיום) קאמבינאציע.

פאווע: שוין געזעהן דעם ווארט געשריבן, אבער היינט וועט איר עס נישט זעהן.

אָדלער: נישטא קיין אנדער ווארט אויף אידיש, ברייט באנוצט.

אינדיק: א ווארט וואס מען נוצט אפט.

אײזל: עס וואלט מיר געווען זייער אינטערסאנט צו זעהן איינעם שרייבן 'דאנקי' אויפן ארט פון אייזל.

שפּין: יעדער חדר אינגל וועט וויסן וואס דאס איז ווי אויך וועט דאס יעדער שרייבער נוצן, אבער ביים רעדן וועט איר מער הערן ספיידער.

נ.ב. דער ווארט הערט מען אויך אינעם שפין-געוועב פאר א ספיידער וועב.

טכױער: איי וואו נעמט מען די חדר יארן ווען מען פלעגט שרייען 'יו דו שטינקס ווי א טכאאר (מיט א שטארקע קמץ), איר וועט אבער עס נישט הערן אינעם טאג טעגליכן לעקסיקאן.

[מיללער]

איך האב שוין געהערט נוצן א 'פאווע' צו באצייכענען א בעל-גאוה, דאס איז ווייל א 'פאווע' איז גרויסט זיך שטענדיג מיט אירע שיינע פליגלען.

אינסטאלאטאר קען איך פון העברעאיש 'אינסטלנטור'.

א 'טכור' (אזוי וואלט איך עס אויסגעלייגט) ווערט ביי מיר אפט גענוצט, אנטשטאט א 'סקאנק'.

[מיללער]

א נייע ווארט וואס מיר האבן קענען געלערנט: 'געסטערן'.

אין א נייעס ארטיקל נאך די פטירה פון ר' יעקב יוסף יאזעפף דער רב הכולל פוןניו יארק, האט איינע פון די אידישע צייטונגען געטראפגען א קעפל בערך מיט די ווערטער; "דער רב הכולל איז 'געסטערן' נפטר געווארן", דער ווארט באדייט וואס מיר זאגען 'נעכטן' און עס האט א שייכות מיט די ענגלישע 'יעסטערדעי'.

קוקענדיג ביי הארקאווי, ברענגט ער טאקע ביידע ווערטער, ברויכען מיר דאך דערגיין די ריכטיגע און מער אריגינעלע ווארט.

למעשה דער ווארט 'נעכטן' איז זיכער נאר א געבארגטע ווארט פון 'נאכט', ווייל אז עפעס 'נעכטיגט' הייסט דאס אז עס איז שוין אדורך א נאכט דערויף, און דאס איז אין איינקלאנג מיט איר אנטאנים 'מארגן' וואס באדייט אז דער 'פרי-מארגן' וועט קודם אויפשיינען איידער די זאך וועט זיין.

ווידער זוכענדיג אויף אונזער ענגלישער 'יעסטערדעי' האב איך באגעגנט אז מ'קען באמת אויך זאגט 'יעסטערנייט' און 'יעסטערנאאן' אדער 'יעסטעריער' און דער פארזילבע 'יעסטער' באדייט די 'פארגאנגענע' און זיי זאגען אז דאס איז אויף אלט-ענגליש אריגינעל 'געסטערן'.

בלייבט אלזא שווער פארוואס איז ביי אידיש ארויסגעפאלן דער 'געסטערנ-טאג', דער אמת איז אז אויף דייטש איז דאס היינט אויך אזוי אז 'געסטערן' מיינט נעכטן, קען זיין אז דאס מאכען 'יעסטער' אלס א פארזילבע איז א ענגלישע חידוש געבויעט אויף דעם גערמאנישען 'געסטערן'.

[Monticello]

In my family, given that my grandmother speaks German, 'gestern' is part of our vocabulary (when we're quoting Babi, of course).

[מיללער]

מיין היינטיגע ווארט קען זיין באקאנט, אבער איר אריגין איז מיר געווען א חידוש ביים כאפן, דער ווארט איז נעמליך: 'פאנטאסטיש'

מיר זענען געוואונט צו באגעגענען דעם ווארט אלס ;אויסערגעווענליך-גרויס, באמבאסטיש, מעגא, אסטראנאמיש, וכדו', אבער לייענעדיג די 'צייטונג' פאריגע וואך, ווי ער באשרייבט א מעשה וואס איז געווען ברייט באריכטעט איבער איינע וועלכע האט ארויסגעלאזט א מעשה אז זי האט אוועקגעווארפן א מאטראץ וואס אנגעבליך איז דאס אנגעפילט געווען מיט אזויפיל ווי א מיליאן דאלאר. די 'צייטונג' שרייבט עטליכע מאל אז דאס איז א 'פאנטאסטישע' מעשה, לייענענדיג האב איך פון אנפאנג געמיינט אז דער א. פר"מ איז מעשוגע געווארן, ביז איך האב געכאפט אז איך בין דער מעשוגענער.

דאס ווארט 'פאנטאסטיש' איז במקור פון 'פאנטאזיע' וואס איז א הוילער דמיון, ווען איינער וויל זאגן למשל אז א סכום איז געווען אזוי אסטראנאמיש אזש עס דאכט זיך אז דאס איז א דמיון, זאגט מען אז דאס איז 'פאנטאסטיש' מיר האבן אבער פארגעסן אז ווען א מעשה איז טאקע נישט מער ווי א דמיון איז דער אויסדרוק 'פאנטאסטיש' אסאך מער צוגעפאסט הגם מיר זענען עס נישט געוואונט צו הערן.

[קרעמער]

פשיהא. גערעכט איז גערעכט. וכן כתב דיקשאנערי שלי.

[yankl36]

אַנטשולדיק מיר אַז איך בין אַװעק אַזױ לאַנגע צײַט. אונדזערע װערטער אױף הײַנט זענען "מעקלער" און "אַקציע"

מעקלער מײנט אײנער װאָס קױפֿט און פֿאַרקױפֿט "אַקציעס" פֿאַר אַנדערע מענטשן אין בערזע (בערזע איז אױך ענגליש פֿאַר "סטאָק מאַרקעט" אָבער איז ניט בכלל באַקאַנט אין אַמעריקע אָבער עס איז יאָ ברײט באַנוץ אױף ענגליש אין אײראָפּע /אױסטראַליע). אױף ענגליש: stock broker/stock/share.

אױף ענגליש מיט צװײ הונדערט יאָר צוריק האָט מען טאַקע געזאָגט "action" אַנשטאָט "stock" אָדער "share". דאָס װאָרט אַקציע איז געבליבן אין פּױליש/רוסיש פֿון װאַנעט ס'איז אַרײַנגעקומען אין ייִדיש. דאָס זעלביקע װאָרט עקזיסטירט אױך אױף שפּאַניש((accion און דײַטש aktie און פֿראַנצײזיש אין פֿאַרשידענע פֿאָרמען

[יאנאש]

וועלקאם בעק (ברוך שובך).

ביינונז ווערט יעדער 'בראקער' אנגערופן א מעקלער נישט דוקא א 'סטאק בראקער', מעקלעריי איז איינע פון די מלאכות אין וועלכע אידן אין אלע דורות האבן זיך אויסגעצייכנט אין.

אקציע דאגעגן ווערט כלל נישט באנוצט לגבי 'סטאקס', עס איז יא ברייט באנוצט אינעם אידישן שפראך אבער מיט גאר אן אנדערן באדייט, איך האב נישט די ווערטער אין מויל עס צו מסביר זיין אבער א משל וועל איך דיר יא געבן, יעדן טאג קומען פאר פילע 'געלט אקציעס' פאר צדקה צוועקן.

לכאורה איז עס במקום דעם ענגלישן 'עקשן' אלדאו איך קען עס עפעס נישט ווערטערליך איבערטייטשן.

[farshlufen]

לאמיר קומען צו הילף פאר א גוטן איד.

יאנאש, נא דיר 30 אפטייטשן פון דעם ענגלישן עקשאן.