אין קורצן: כללים צו שרייבן אידיש

[הגות תבונות]

כ'ווייס נישט... כאפ א בליק אויף דעם:
הכרת הטוב פאר דער וועלכער האט דיר מטיב געווען
הכרת הטוב פאר דעם וועלכן האט דיר מטיב געווען
עפעס נישט....

[עושר וכבוד]

מען שרייבט יא 'פאר דער'.

קען זיין אז גרשון קען בעסער די כללים, אבער אזוי שרייבט מען...

[גרשון]

כ'בין געווען היבש מסופק, ווייל ס'הערט זיך נישט אזוי גוט. אבער מהיות איר קוקט מיר אויס ווי א שפראך-מבין וועל איך עס מקבל זיין.

ש'כח.

ס'איז מעגליך אז ס'הערט זיך דיר נישט גוט, ווייל דאס רוב קען טאקע נישט די כללים. דאס מיינט אבער אלץ זיין מסופק ווי אזוי ס'קומט אן האבן א ליניע וואס נאכצופאלגן. ווען דו שטעלסט דיך אפ אריינקלערן קומט צו נאך א זאך, אז ס'וועט כמעט אלעמאל זיך שפירן אינטערעסאנט...

אן אלטערנאטיוו צו דיין זאץ איז "צו דעם וואס האט דיר מטיב געווען".

[עושר וכבוד]

וואס איז אויף א חפץ, וועלכע איז פאר א נקיבה און וועלכער איז פאר א זכר.

פארשטייט זיך אז מען שרייבט אלעס, אבער אויב גייט מען מיט די כללים...

[קלאָצקאָפּ]

וואס איז אויף א חפץ, וועלכע איז פאר א נקיבה און וועלכער איז פאר א זכר.

פארשטייט זיך אז מען שרייבט אלעס, אבער אויב גייט מען מיט די כללים...

א חפץ איז אויך א זכר אדער נקיבה, ביידע זענען ריכטיג אויף ביידע.

[גרשון]

וואס איז אויף א חפץ, וועלכע איז פאר א נקיבה און וועלכער איז פאר א זכר.

פארשטייט זיך אז מען שרייבט אלעס, אבער אויב גייט מען מיט די כללים...

מיינסט מסתמא לשון סתמי - "חפץ" איז לשון זכר, "דער חפץ".

ביי לשון סתמי קען מען אויך שרייבן וועלכע (דאס קינד וועלכע איז געגאנגען אין חדר), פונקט ווי ביי אנדערע אדיעקטיוון (דאס גרויסע קינד, דאס געניטע אויג, דאס ווארעמע הארץ, דאס הייסע וואסער). וואס קען מען ניצן ביי אלע דריי פארמען פון שפראך - זכר, נקיבה, און סתמי - און ביי יעדן סארט פאל - נאמינאטיוו, אקוזאטיוו, און דאטיוו. ס'איז אלזא ווי א וועג ארויס ווען מ'איז מסופק אדער ווען מ'וויל נישט איבערניצן דאס זעלבע ווארט צופיל מאל.

[גרשון]

נאמינאטיוו, אקוזאטיוו, און דאטיוו – אין קורצן זייער באדייט:

"נאמינאטיוו" אין דער מענטש אדער חפץ וואס טוט די זאך אינעם זאץ: דער טאטע איז געגאנגען אין בית המדרש, דער טיש האט זיך צובראכן, די מאמע האט געגעבן צו עסן פאר די קינדער, די זון האט אויפגעשיינט, דאס קינד האט אנגעהויבן וויינען, דאס הארץ איז געווען מלא שמחה. דאס ווערט גערופן דער subject פונעם זאץ.

"אקוזאטיוו" באציט זיך צו עפעס וואס א צווייטער האט געטון מיט אים: איך האב געזען דעם רבי'ן, מיין חבר האט אויפגעהויבן דעם שאנק, מיין זון האט באטראכט די נאטור, איך האב געקושט די מזוזה, דער רייניגער האט אפגעוואושט דאס וואסער. דאס ווערט גערופן direct object.

"דאטיוו" איז עפעס וואס פאלגט נאך א פרעפאזיציע (פון, צו, אויף, אונטער, העכער, נעבן, וועגן, צוליב, דורך, מיט, אן, ביז, אא"וו), אדער אפילו די פרעפאזיציע שטייט נישט אבער באמת וואלט עס דא געקומען: איך בין געגאנגען צו דעם (צום) בית המדרש, ער האט געזאגט [פאר] דעם באאמטן, דער גליקליכסטער אויף דער וועלט, דאס קינד מיט דער מאמע, ער האט געזוכט מיט דעם (מיט'ן) אויג, איך האב געפרעגט [פון] דעם קינד.

אידישע גראמאטיק איז שטארק באזירט אויף די חילוקים פון די דריי פעלער, ועוד חזון למועד בעז"ה.

צו זען מער:
https://en.wikipedia.org/wiki/Yiddish_grammar

[הגות תבונות]

כ'בין געווען היבש מסופק, ווייל ס'הערט זיך נישט אזוי גוט. אבער מהיות איר קוקט מיר אויס ווי א שפראך-מבין וועל איך עס מקבל זיין.

ש'כח.

ס'איז מעגליך אז ס'הערט זיך דיר נישט גוט, ווייל דאס רוב קען טאקע נישט די כללים. דאס מיינט אבער אלץ זיין מסופק ווי אזוי ס'קומט אן האבן א ליניע וואס נאכצופאלגן. ווען דו שטעלסט דיך אפ אריינקלערן קומט צו נאך א זאך, אז ס'וועט כמעט אלעמאל זיך שפירן אינטערעסאנט...

אן אלטערנאטיוו צו דיין זאץ איז "צו דעם וואס האט דיר מטיב געווען".

א דאנק אייך ר' גרשון מיין פריינט.
מיין כוונה איז געווען אז מהיות עס קוקט נישט אויס אזוי גוט, אפשר גייט טאקע דער כלל נישט אן ווען דער דאטיוו איז א פראנאם.
ממילא וועל איך מיך ערלויבן דיך צו פרעגן צו דו ווייסט אז דער כלל גייט אן ביי דעם אויכעט, אדער מסברא בעלמא, וואס דאן איז שוין הרשות נתונה זיך מחולק זיין...

[הגות תבונות]

געוואלט הערן פונעם עולם שפראך עקספערטן,
ביי מיר איז אלץ געווען א דבר פשוט אז 'וואס' נוצט מען נאר נאך א יחיד, אבער נאך א רבים נוצט מען 'וועלכע';
לדוגמא: דער סיום הש"ס וואס קומט פאר אין מעטלייף
די מאסן וועלכע זענען זיך צונויפגעקומען ביים סיום.

העט'ך געוואלט הערן צו דאס איז ריכטיג, אדער קען מען אויך נוצן 'וואס' אויף א רבים.

[גרשון]

כ'בין געווען היבש מסופק, ווייל ס'הערט זיך נישט אזוי גוט. אבער מהיות איר קוקט מיר אויס ווי א שפראך-מבין וועל איך עס מקבל זיין.

ש'כח.

ס'איז מעגליך אז ס'הערט זיך דיר נישט גוט, ווייל דאס רוב קען טאקע נישט די כללים. דאס מיינט אבער אלץ זיין מסופק ווי אזוי ס'קומט אן האבן א ליניע וואס נאכצופאלגן. ווען דו שטעלסט דיך אפ אריינקלערן קומט צו נאך א זאך, אז ס'וועט כמעט אלעמאל זיך שפירן אינטערעסאנט...

אן אלטערנאטיוו צו דיין זאץ איז "צו דעם וואס האט דיר מטיב געווען".

א דאנק אייך ר' גרשון מיין פריינט.
מיין כוונה איז געווען אז מהיות עס קוקט נישט אויס אזוי גוט, אפשר גייט טאקע דער כלל נישט אן ווען דער דאטיוו איז א פראנאם.
ממילא וועל איך מיך ערלויבן דיך צו פרעגן צו דו ווייסט אז דער כלל גייט אן ביי דעם אויכעט, אדער מסברא בעלמא, וואס דאן איז שוין הרשות נתונה זיך מחולק זיין...

כ'בין נישט זיכער דערין, אבער כ'מיין אז דאס איז נישט קיין פראנאם נאר עפעס וואס באשטימט אן ארטיקל און ס'פעלט פשוט דער ארטיקל. ס'איז ווי ס'וואלט געשטאנען צו דעם מענטש. פארשטייט זיך אויב איז די רעדע פון א פרוי, מיינט עס צו דער פרוי. בכל אופן, כ'האב נישט געזען קיינמאל איינער זאל רעדן דערפון - ס'איז מסברא.

[גרשון]

געוואלט הערן פונעם עולם שפראך עקספערטן,
ביי מיר איז אלץ געווען א דבר פשוט אז 'וואס' נוצט מען נאר נאך א יחיד, אבער נאך א רבים נוצט מען 'וועלכע';
לדוגמא: דער סיום הש"ס וואס קומט פאר אין מעטלייף
די מאסן וועלכע זענען זיך צונויפגעקומען ביים סיום.

העט'ך געוואלט הערן צו דאס איז ריכטיג, אדער קען מען אויך נוצן 'וואס' אויף א רבים.

כ'מיין אז מ'קען עס אויך ניצן ביי א לשון רבים.

בדרך אגב איז יש אומרים אז די אידישע שפראך פארלאנגט נישט אייביג צו אכט געבן צווישן יחיד און רבים. א שטייגער ווי מ'זאל זאגן, "אויב וועלן חפצים דא בלייבן, וועט עס ווערן אוועקגעטראגן." גראמאטיש וואלט מען געדארפט זאגן "וועלן זיי ווערן אוועקגעטראגן", און אין אנדערע שפראכן, צב"ש ענגליש, וואלט טאקע קיינער נישט אויפגעטוישט צווישן דעם זיי.

[הגות תבונות]

בדרך אגב איז יש אומרים אז די אידישע שפראך פארלאנגט נישט אייביג צו אכט געבן צווישן יחיד און רבים. א שטייגער ווי מ'זאל זאגן, "אויב וועלן חפצים דא בלייבן, וועט עס ווערן אוועקגעטראגן." גראמאטיש וואלט מען געדארפט זאגן "וועלן זיי ווערן אוועקגעטראגן", און אין אנדערע שפראכן, צב"ש ענגליש, וואלט טאקע קיינער נישט אויפגעטוישט צווישן דעם זיי.

יישר כח

כ'גיב טאקע יא אייביג אכטונג דערויף.
ווער זענען די יש אומרים?

[קריסטאל-קלאר]

ס'וואונדערט (ווינדערט?) מיר טאקע פארוואס מ'שרייבט "אונטער'ן טיש" לכאורה דארף מען שרייבן "אינטער", ווייל ס'יז משורש "אין".

וכן אני נוהג.

אפשר ביניך ראנג

מנא לך אז דער שורש איז פון אין? וואס האט אונטער מיט אינטער?

[מזל מידיע]

בס"ד

נישט קיין שייכות "אונטער" און "אין."
אינטער מיינט אינטער-נאציאנאל, אדער אינטער-אפיס (צווישן אפיסעס וכו') אזוי אויך אין ענגליש international.
אונטער מיינט אונטער א זאך, אזוי אויך אין ענגליש under.